नाकाबन्दी भए पनि देश बाँच्न सक्छन्

अर्गानिकपोनिको डी अल्मार अर्थात् क्युबाको हभाना नजिकैको कृषि परियोजना । यहाँ कामदारले थुप्रै ग्रामीण फार्म चलाएका छन् । यसैको आडमा बजार र रेस्टुरेन्ट सञ्चालनमा छन् । पौरखी हातले बनाएका सामग्री र मानव श्रमले ऊर्जाबाट चल्ने मेसिनलाई विस्थापित गरेका छन् । कीराको उत्पादन गर्दै माटोलाई स्वच्छ र मलिलो बनाइएको छ । पानीको संरक्षण र माटोको संरक्षणमा लागेको समुदाय स्वस्थ खाना उत्पादन गर्न सक्रिय छ ।
राजधानी हभानासँगैका अन्य क्षेत्र जहाँ अल्मारमा जस्तो खेतीका लागि पर्याप्त जमिन छैन । त्यहाँ स्थानीयले गार्डेन बेड बनाएर खेती गर्दै आएका छन् । धेरैले आफ्नो घरको छतमाथि पर्याप्त तरकारी उत्पादन गर्छन् ।
क्युबामा अमेरिकी नाकाबन्दी लामो समयदेखि छ । अमेरिकाको छिमेकी टापु क्युबा टर्कस् आइल्यान्ड, बाघामास, मेक्सिको, साइमन्ड आइल्यान्ड, जमैका र हाइटीको बीचमा पर्छ । सन् १४९२ देखि १८९८ सम्म क्युबा स्पेनको उपनिवेश थियो । त्यसपछि स्पेन र अमेरिकाबीच चलेको युद्धका कारण क्युबा मारमा पर्यो । सन् १९०२ मा गणतन्त्र क्युबाले अमेरिकाबाट समेत स्वतन्त्रता पायो । सन् १९५२ बाट क्युबामा राष्ट्रपति फुल्जेन्सियो बाटिस्टाको निरकुंश शासन सुरु भयो । त्यसपछिको आन्दोलनमा छिमेकी अमेरिकाले ठूलो सहयोग गरेको थियो । तर, क्युबेली आन्दोलनमा सघाउ पुर्याउने अमेरिका त्यतिबेला झस्कियो, जतिबेला फिडेल क्यास्ट्रो नेतृत्वमा भएको आन्दोलनले क्युबालाई कम्युनिस्ट राष्ट्रका रूपमा स्थापित गर्यो । फिडेल क्यास्ट्रो सत्तामा आए पनि उनलाई स्विकार्न त्यतिबेला अमेरिका तयार भएन । अमेरिका भ्रमणमा गएका क्युबेली राष्ट्रपति क्यास्ट्रोलाई तत्कालीन अमेरिकी राष्ट्रपतिले भेट समेत दिएनन् । त्यसयता, छिमेकी अमेरिकालाई धम्का दिनेगरी क्युबाले कम्युनिस्ट शक्ति सोभियत संघसँग सम्बन्ध बढायो । शीतयुद्धका दौरानमा अमेरिकाको सट्टा सोभियत संघसँग सम्बन्ध स्थापित गरेका कारण क्युबालाई अमेरिकी नाकाबन्दीको मार परेन । क्युबा र सोभियत संघबीच निकै नजिकको सम्बन्ध थियो र क्युबा पूर्णरूपमा सोभियत संघमाथि निर्भर रह्यो । यसबीच दुई देशबीच सैन्य सहयोग समेत आदान–प्रदान भएको थियो । सोभियत संघको सहयोगमा विकासको तीव्र गतितर्फ अघि बढेको क्युबाले तीन दशकपछि सन् १९९१ मा सोभियत संघ विघटन हुँदा त्यसको सबैभन्दा ठूलो मार खेप्नुपर्यो । क्युबाले आफ्नो देशमा प्रयोग हुने ५० प्रतिशत इन्धन सोभियत संघबाट लिँदै आएको थियो, त्यस्तै खाद्यान्नसहित क्युबाको ८५ प्रतिशत अर्थतन्त्र सोभियत संघमा निर्भर थियो ।
सोभियत संघको पतनपछि क्युबेलीहरूले खान नपाउने स्थिति आयो । क्युबाका एक स्थानीय भन्छन्, ‘जब संकटको स्थिति आयो । त्यतिबेला मानिसहरूले कृषि सुरु गरे । हामीसँग अरू विकल्प पनि त थिएन ।’
इन्धनको कमीका कारण क्युबामा सवारी–साधनको संख्यामा कमी आउन थाल्यो, उद्योग तथा कलकारखाना बन्द हुन थाले । त्यतिबेला अस्ट्रेलियनहरूको एउटा समूह सन् १९९३ मा क्युबा आएको थियो । उक्त समूहले यस क्यारेबियन क्षेत्रमा सामुदायिक अवधारणा विकास गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको बताउँछन्, अल्मारका स्थानीय । क्युबा त्यतिबेला इन्धनको निर्भरता घटाएर कसरी बाँच्न सकिन्छ भन्ने खोजीमा थियो ।
सामुदायिक समाधानका कार्यकारी निर्देशक पाक पाक मुर्फी भन्छन्, ‘समय निकै खराब थियो । तर, क्युबाको संस्कृति र क्युबाका जनताको एकताले हामीलाई खराब समयसँग लड्ने साहस जुरायो ।’
हामीले पेट्रोलियम पदार्थको संकटका बाबजुद आफ्नो कृषि क्षेत्रलाई मात्रै माथि उठाएनौँ । सानो तहमा वैकल्पिक ऊर्जाको विकास गरेर त्यसरी उत्पादित ऊर्जालाई संरक्षण गर्ने पद्धति समेत सिक्यौँ ।
सोभियत संघको विघटनपछिको युगलाई क्युबामा स्पेसल पिरियडका रुपमा चिनिन्छ । सोभियत संघ विघटन हुनअघि क्युबाले ८० प्रतिशत सामग्री ढुवानी गर्ने गरेको थियो । त्यसपछि बजार बिग्रँदा क्युबाको कुल गार्हस्थ उत्पादनमा एकतिहाईभन्दा बढीले कमी आयो । त्यतिबेलाको अवस्था सम्झँदै क्युबाका अर्थशास्त्री जर्ज मारियो भन्छन्, ‘जब उडिरहेको विमानको इन्जिन बिग्रन्छ । त्यतिबेला के हुन्छ ? आफैँ अनुमान लगाउनुहोस् ।’
अन्तर्राष्ट्रिय विकास तथा सहायता एजेन्सी अक्सफामले त्यतिबेलाको क्युबाको अवस्था चित्रण गर्दै तयार पारेको रिपोर्टमा उल्लेख छ, ‘सहरहरूमा बसहरू गुड्न बन्द भए । जेनेरेटरहरूले विद्युत् उत्पादन बन्द गरे । उद्योग र कलकारखाना शान्त देखिन्थे । धेरैका लागि दैनिक खानाको जोहो गर्नु नै ठूलो उपलब्धि हुन्थ्यो ।
एकातर्फ अमेरिकी नाकाबन्दी र अर्कोतर्फ ध्वस्त भएको विदेशी बजार, क्युबाले पर्याप्त खाद्यान्न समेत ल्याउन सकेन । ठूलो संख्यामा कृषिमा प्रयोग हुने मेसिनरी सामानका कारण कृषिबाट हुने उत्पादनमा एक्कासि कमी आयो । त्यसपछि नै हो, क्युबाका जनता अरूमा भर पर्न छाडेर आफैँ कृषिमा सक्रिय भएको, सानदार गाडी चढ्नेहरूले सडकमा हिँड्न सिकेको र क्युबामा राष्ट्रिय एकता र आपसी सहयोगको वातावरण तयार भएको । क्युबामा रहेको फाउन्डेसन फर नेचर एन्ड ह्युमानिटीका रोबर्ट सान्चेज भन्छन्, ‘ठूला समस्याको साना समाधान पनि हुन्छन् । संकट र परिवर्तनले हामीले आत्मसात गर्नुपर्ने तिनै आधारभूत कुराहरूको स्मरण गराउँछन् ।’

नयाँ कृषिक्रान्ति

क्युबेलीहरूले मेसिनरी सामानको प्रयोग छाडेर आफ्नै श्रमको बलबुतामा खेती सुरु गरे । आज राजधानी हाभानामा प्रयोग हुने तरकारीको ५० प्रतिशत हिस्सा सहरभित्रै उत्पादन हुन्छ । अन्य सहरमा आवश्यक तरकारीको ८० प्रतिशत सहरभित्रै उत्पादन हुन्छ । क्युबा फेरि आधुनिकतातर्फ बढ्दै छ । तर, कृषि पेसालाई धेरैले सधैँका लागि अंगालेका छन् । आफ्नै श्रमले अहिले क्युबेलीहरूले सहर सफा र हराभरा राख्ने गरेका छन् ।

इन्धनको समाधान

विदेशबाट आयात गरिएको पेट्रोलमा विद्युत् निर्भर रहने भएका कारण सोभियत संघको पतनपछि क्युबामा जहाँतहीँ अन्धकार थियो । धेरै वर्षसम्म घोषित लोडसेडिङ जारी रह्यो । फ्रिज चलाउन नपाउँदा खाना सडेर जाने गरेको थियो । पंखा चलाउन नपाउँदा गर्मीले देश आक्रान्त थियो । आर्थिक रूपमा टाट पल्टि